گفت و گو با مجری طرح پروژه تنگ سرخ شیراز:

در سالهای گذشته، سیلاب‌های مخرّب رودخانه خشک شیراز موجب تحمیل مشکلات و آسیب‌های فراوانی به کلانشهر شیراز و شهروندان شده است.

رودخانه خشک از شاخه‌های مختلفی تغذیه می‌شود. یکی از این شاخه‌ها که همواره پتانسیل ایجاد سیلاب و مخاطرات پس از آن را دارد، تنگ سرخ است. بنابراین سازه ای برای کنترل این سیلاب طراحی شد.

اگرچه از طراحی این پروژه حدود 2 دهه می‌گذرد، طی ماه‌های اخیر شاهد مطرح شدن مباحثی با موضوعات فنی یا زیست‌محیطی در ارتباط با آن هستیم؛ نظراتی که بعضا موجب نگرانی افکار عمومی شده است.

آنچه  در قالب این مباحث به آن پرداخته شده موضوعات و نگرانی‌هایی عمومی است که می‌تواند بدون داشتن اطلاعات کافی برای هر پروژه  دیگری مطرح شود و با استخدام واژه‌هایی چون "نابودی"، "مرگ"، "بمب"، "بزرگترین تهدید" و ... آرامش افکار عمومی را برهم زند.

طبیعتاً پاسخگویی به چنین ادعاهایی که به صورت کلی و در عرصه عمومی مطرح می‌شود، دشوار خواهد بود، چون غالباً صورت سئوال نداشته و موضوع ایراد مبتنی بر اطلاعات دقیق نیست.

با هدف طرحِ بخشی از دیدگاه‌ها، نظرات و پرسش‌ها و دریافت پاسخ تخصصی، گفت و گویی با مهندس امین قربانی نماینده مجری پروژه انجام داده‌ایم که در ادامه مطالعه می‌کنید:

پرسش: آیاپروژه تنگ سرخ مورد بازنگری قرار گرفته و مراحل تصویب مجدد را طی کرده است؟

پاسخ: در نیمه دوم سال 1401 به پیشنهاد شرکت آب منطقه‌ای و تاکید استاندار وقت فارس، کارگروه تخصصی متشکل از اساتید دانشگاه و نخبگان و مسئولان دستگاه‌های مرتبط ملی و استانی، تشکیل و طی چند جلسه امتیازات و چالش­های پروژه از ابعاد مختلف نقد و بررسی شد.

در نهایت مقرر شد با توجه به تغییر اقلیم و کاهش آبدهی رودخانه، اهداف مرتبط با تأمین و تخصیص آب  به کلی کنار گذاشته شده و پروژه تنگ سرخ با تمرکز بر هدفی اصلی یعنی"کنترل سیلاب" و با عنایت به چالش­های مورد اجماع کارگروه تخصصی مورد بازنگری قرار گیرد.

مطالعات بازنگری طرح از اوایل 1402 آغاز و سیمای طرح به کلی دگرگون شد و بارزترین وجه آن، تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" بود.

پرسش: مقصود از تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" چیست و آیا در این بازنگری اثرش بر دریاچه مهارلو که یکی از مهمترین چالش­های مورد تأکید منتقدان بوده، مورد توجه واقع شده است؟

پاسخ: در اهداف سابق طرح، تأمین 5 میلیون مترمکعب از نیاز آبی باغ‌های قصردشت و نیز تخصیص 9.6 میلیون متر مکعب جهت برقراری جریان آب در رودخانه خشک پیش‌بینی شده بود. طبیعتاً تحقق این دو هدف مستلزم ذخیره‌سازی آورد‌های سیلابی رودخانه در مخزن و رهاسازی آنها همزمان با نیازهای آبی پایین­دست بود.

به عبارت دیگر پروژه تنگ سرخ در طرح اولیه یک سد مخزنی بود که باید سالانه بیش از 14 میلیون متر مکعب از آورد رودخانه را در خود ذخیره و برای مصارف مشخص تنظیم می‌کرد. همین عملکرد  موجب دغدغه­مندی و اعتراض آن دسته از دوستداران محیط زیست بود که این حجم از ذخیره­سازی و مصرف را تعرض به حقابه دریاچه مهارلو و آسیبی به چرخه هیدرولوژیک آن تلقی می­کردند.

البته موافقان سد تنگ سرخ هم همواره پاسخ می­دادند که وسعت حوضه آبریز سد تنها کمتر از 3 درصد کل حوضه آبریز دریاچه است و علی­القاعده ذخیره و مصرف آورد این زیرحوضه کوچک نمی­تواند تأثیرات منفی چشمگیری بر دریاچه مهارلو داشته باشد.

اما در مطالعات بازنگری طرح، این چالش به طور کامل مرتفع و هدف اصلی، "کنترل سیلاب"  شد.

برای تحقق این هدف، سازه ای تأخیری-مخزنی احداث می­شود که اولاً یک پهنه آبی تقریباً 70 هکتاری را برای اهداف گردشگری در اختیار قرار می­دهد، ثانیاً سرریز آن با دو آستانه روگذری، به نحوی طراحی شده که سیلابها را به طور موقت مهار کرده و پس از تسکین  با دبی ایمن به سمت پایین‌دست روانه می­کند.

 به عبارت دیگر پس از آبگیری اولیه و تشکیل دریاچه، آورد رودخانه چه به صورت سیلابی و چه غیر سیلابی در مخزن ذخیره نمی­شود، بلکه با تأخیری چند ساعته، بدون دخالت بهره­بردار، از سرریز پلکانی  تخلیه شده و به رودخانه می­ریزد.

به این ترتیب سالانه بخش اندکی از آورد رودخانه به عنوان جایگزین تبخیر، در مخزن ذخیره می­شود که تأثیر چندانی بر دریاچه مهارلو ندارد. به‌ویژه این که ­اکنون نزدیک به 85 میلیون مترمکعب آب از حوضه رودخانه کُر ( انتقال آب بین حوضه ای از سد درودزن ) به  شیراز منتقل می­شود که حدود 70 میلیون متر مکعب تولید پساب می­کند و به سمت دریاچه مهارلو جریان می­یابد. بنابراین در بازنگری سیمای طرح، با تغییر نوع سد تنگ سرخ از مخزنی به سازه‌ای تأخیری-مخزنی، دغدغه­های مرتبط با دریاچه مهارلو به طور کامل مرتفع شده است.    

پرسش: آیا تنگ سرخ روی گسل احداث می­شود؟ و آیا برای افزایش ایمنی  در برابر زلزله تمهیداتی اندیشیده شده است؟

پاسخ:  هیچ گسل فعال و لرزه­زایی ساختگاه پروژه را قطع نکرده است. مهمترین و نزدیک­ترین گسل فعال، سبزپوشان است که تقریباً از فاصله 3 کیلومتری ساختگاه می­گذرد. این گسل در مطالعات لرزه­زمین‌ساخت به طور خاص مورد توجه و مطالعه بوده و در نهایت مبنای تعیین پارامترهای لرزه­خیزی  ساختگاه قرار گرفته است. در مطالعات اولیه طبق ضوابط نشریه شماره 624 سازمان برنامه و بودجه کشور، ضریب زلزله افقی ساختگاه معادل 18/0 برآورد  و بر مبنای آن پایداری سد به صورت اطمینان­بخشی کنترل شده بود. در عین حال در مرحله بازنگری مطالعات، نظر به اهمیت شهر شیراز که در پایین‌دست سد واقع شده، رعایت جنبه­های محافظه‌کارانه در دستور کار قرار گرفت و با اعمال تغییر در ناحیه­بندی بدنه سازه و استفاده از مصالح سنگ کوهی به جای آبرفت رودخانه­ای، نسبت به مقاوم­سازی بدنه  اقدام و پایداری با ضریب 25/0  کاملاً محافظه‌کارانه شد. شایان ذکر است نشریه شماره 624 که مرجع تخصصی تحلیل و طراحی لرزه‌ای سدهای خاکی و سنگریزه‌ای است، حداکثر ضریب زلزله افقی را در بدترین شرایط لرزه­زمین‌ساخت برابر 2/0 توصیه نموده است. بنابراین می­توان نتیجه گرفت سد تنگ سرخ به لحاظ لرزه‌خیزی یکی از مقاوم­ترین سدهای ایران خواهد بود.          

پرسش: آیا سد تنگ سرخ روی سازند گچساران ساخته می‌شود که میان‌لایه‌های گچی متعدد و ضخیمی در آن وجود دارد و انحلال آنها می‌تواند پایداری سد را تهدید کند؟

پاسخ:  قسمت انتهایی مخزن، روی سازند گچساران واقع شده، اما سازه سد روی سازند آغاجاری احداث می­شود.

شاید به دلیل اینکه در 2 سوی دره تنگ سرخ و ترانشه‌های مشرف به بزرگراه حسینی الهاشمی، سازند گچساران و بعضا حفرات کارستیک مشاهده می‌شود، این گمان ایجاد شده که ساختگاه سد روی گچساران است.

باید مد نظر داشت که دره تنگ سرخ ساختار ناودیسی دارد و سازند آغاجاری میانه این ناودیس، خاستگاه سد خواهد بود.

سازند آغاجاری برخلاف گچساران لایه‌های گچی بسیار محدودی دارد که آنها هم در حفاری پی، برداشته خواهد شد.

پرسش: آیا پتانسیل فرار آب از جناح چپ مخزن به سمت حوضه مجاور (شهرکهای حافظ و  شهید بهشتی) وجود دارد که پیامدهای بعدی آن یعنی نشست پی ساختمان­ها و آسیب­دیدگی آنها محتمل باشد؟

پاسخ:  برای اطمینان از این موضوع علاوه بر گمانه‌های قبلی، در مرحله بازنگری مطالعات، 4 گمانه اکتشافی جدید در جناح چپ مخزن، حفاری و بر اساس نتایج آن اکتشافات، اطمینان حاصل شد که در این جناح پتانسیل فرار آب به حوضه مجاور وجود ندارد، چرا که اولاَ تراز آب زیرزمینی در این جناح به اندازه کافی بالاتر از رقوم نرمال مخزن است و همانند حائلی هیدرولیکی در برابر هرگونه فرار احتمالی آب عمل خواهد کرد. ثانیاً ساختار ناودیسی مخزن، مانع از ارتباط بین میان­لایه‌های گچی سازند آغاجاری با سازند گچساران در حوضه مجاور است. بنابراین وقتی فرار آب به حوضه مجاور منتفی باشد، پیامدهای آن هم موضوعیت نخواهد داشت و احداث سد هیچ­گونه تهدیدی برای شهرکهای مجاور نیست.

پرسش: آیا این احتمال وجود دارد که تنگ سرخ همانند سد "درنه"  لیبی، بر اثر وقوع یک سیلاب غیرقابل پیش‌بینی و محدودیت ظرفیت سرریز، دچار روگذری شده و در معرض تخریب قرار گیرد؟

پاسخ: در بازنگری اخیر ضمن آنکه مقدار سیلاب حداکثر محتمل (PMF) به صورت محافظه­کارانه معادل با دو برابر دبی اوج سیلاب 10،000 ساله، اختیار شد، ظرفیت گذردهی سرریز و ارتفاع آزاد سد به گونه‌ای طراحی شد که تا 5/1 برابر سیلاب (PMF) بدون هرگونه روگذری تخلیه گردد. هندسه و طول آستانه سرریز به نحوی است که چنانچه کمتر از یک متر به ارتفاع سد افزوده شود، ظرفیت گذردهی سرریز بالغ بر 2 برابر سیلاب (PMF) خواهد شد. به جرات می­توان گفت چنین تمهید محافظه­کارانه‌ای مختص سد تنگ سرخ است و در سطح ملی نمونه مشابه ندارد. بنابراین موضوع احتمال روگذری بدنه سد در اثر سیلاب کاملاً منتفی است. 

پرسش: آیا احداث سد تنگ سرخ در بالادست شهر شیراز تهدیدی بالقوه برای این شهر محسوب نمی‌شود؟

پاسخ: ابتدا باید این نکته را یادآور شد که شیراز اولین شهری نیست که در بالادست آن سدی ساخته می‌شود. در ایران و در دنیا سدهای متعددی در بالادست شهرها ساخته شده که حجم مخزن آنها ده­ها برابر تنگ سرخ است.

نکته مهم این است که در طراحی و احداث چنین سدهایی باید ضرایب اطمینان چنان بالا اختیار شود که احتمال تخریب به سمت صفر میل کند. این همان رویکردی است که در احداث ساختمان­ها و سایر سازه­های شهری، متناسب با اهمیت­شان اعمال می­شود تا در برابر عوامل مخربی همچون زلزله مقاوم باشند.

در بازنگری مطالعات سد تنگ سرخ هم با توجه به اهمیت و ضرورت ایمن­سازی شهر شیراز دو رویکرد اساسی مورد اهتمام بوده؛ اول انتخاب حجم حداقلی، دوم حصول ضرایب اطمینان حداکثری.

در مورد معیار اول، حجم مخزن ابتدا از 28 میلیون متر مکعب به 17 و سپس به حدود 11 میلیون متر مکعب کاهش پیدا کرده که از این میزان 7 میلیون مترمکعب حجم مفید است.

 به عبارت دیگر حجم مخزن به عنوان یکی از پتانسیل­های خطرآفرین تقریباً به حدود یک سوم حجم اولیه تقلیل یافته است.

در مورد معیار دوم هم چنان که تشریح شد ضرایب اطمینان سد در قبال زلزله و روگذری سیلاب بسیار محافظه­کارانه انتخاب شده، آنچنان که برای اهل فن، احتمال تخریب سد در اثر این عوامل منتفی است.

در عین حال، شرکت آب منطقه‌ای فارس آمادگی دارد زمینه برگزاری جلساتی با صاحب‌نظران و متخصصان را فراهم کرده و ضمن دریافت دیدگاه‌ها و نظرات، به پرسش‌ها و ابهامات احتمالی، به شکل کامل تخصصی پاسخ دهد.