شبکه آبیاری و زهکشی دروزن

شبکه آبیاری و زهکشی درودزن شامل اراضی دشتهای رامجرد و کربال در شمال شرقی شیراز بین سد درودزن و شهرستانهای مرودشت و خرامه می­باشد که در طرفین بخش انتهائی رودخانه کر واقع شده­اند و در نهایت محدوده شبکه درودزن به دریاچه طشک و بختگان منتهی می گردد. دو رشته کوه در شمال و قسمتی از جنوب این دشت­ها را احاطه کرده و دشت وسیعی به وسعت حدود 140000 هکتار را بوجود آورده است، شبکه آبیاری و زهکشی مدرن و سنتی واقع در این محدوده شامل 57000 هکتار شبکه آبیاری و زهکشی رامجرد و 7000 هکتار شبکه آبیاری و زهکشی پل خان تا بند امیر و حدود 48000 هکتار شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال می باشد.

رودخانه کر شریان حیاتی دشت کربال می­باشد که از قرن­ها پیش بوسیله شش بند انحرافی امیر، فیض آباد، تیلکان، موان، حسن آباد و جهان آباد از طریق نهرهای خاکی و سنتی (سون ها) اراضی این دشت را سیراب می­نموده، بطوریکه کشتزارهای پربار کربال همواره از منابع اصلی تولیدات کشاورزی بشمار آمده و در رونق و افزایش محصولات کشاورزی منطقه اهمیت خاصی داشته است.

نقش عمده شبکه درودزن در تولید گندم کشور

اﺳﺘﺎن فارس درحالیکه تنها حدود 8 درصد سطح زیر کشت گندم کشور را در اختیار دارد با تولید 13 درصد کل گندم کشور مقام نخست را در اختیار داردکه بالغ بر 3 درصد از این میزان مربوط به اراضی تحت پوشش سد درودزن در محدوده شهرستانهای مرودشت، شیراز و خرامه می باشد.

نتایج فاز اول این مطالعات در قالب اسناد و آلبوم نقشه­های بازنگری شده شبکه درودزن توسط مهندسین مشاور تهیه گردیده است.                                                  

ب) احداث شبکه های مدرن آبیاری و زهکشی در محدوده اراضی تحت پوشش بندهای امیر، فیض آباد، تیلکان و موان: عملیات اجرایی مدرن­سازی شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال شامل حدود 4100 هکتار از اراضی بندامیر، 2900 هکتار از اراضی بند فیض­آباد، 2000 هکتار از اراضی بند تیلکان و 1100 هکتار از اراضی بند موان در قالب 10 کارگاه ­پیمانکاری از سال 1387 آغاز گردیده است. پیمان­های منعقده از محل­های ذیل تامین اعتبار گردیده است:

Ø            اعتبارات مشارکت مردمی

این اعتبارات شامل کمک­های فنی-اعتباری موضوع آئین­نامه­های اجرایی برنامه­های پنج­ساله توسعه کشور مبنی بر احداث شبکه­های فرعی آبیاری و زهکشی از طریق تلفیق اعتبارات دولتی و منابع بانکی (مشارکت 30 درصدی بهره­برداران در احداث شبکه از طریق دریافت تسهیلات از بانک کشاورزی) می­باشد.

Ø       اعتبارات عمرانی

این اعتبارات شامل طرح ملی- استانی با عنوان ”ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن“ به شماره طبقه بندی 40201083 می­باشد که در قالب موافقت­نامه سالانه بایستی مصوب و تخصیص داده شود

Ø       اعتبارات شبکه های فرعی حوزه مرکزی

این اعتبارات در قالب تفویض اختیاریه­ای که از طرف شرکت مدیریت منابع آب ایران برای اجرای شبکه­های آبیاری و زهکشی در حوزه­های آبریز کشور ابلاغ می­گردد مصوب و تخصیص داده می­شود

مجموع اعتبارات پروژه های فعال در دشت کربال (مشارکتی، عمرانی، حوزه)

جزئیات قراردادهای منعقده در شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال و آخرین وضعیت پیشرفت فیزیکی آنها در جدول ذیل ارائه گردیده است:

اجزاء طرح شبکه آبیاری و زهکشی دروزن

شبکه آبیاری و زهکشی درودزن شامل سه بخش زیر با مساحت  مجموعاً حدود 112000 هکتار (بصورت ناخالص) می باشد.:

1) شبکه آبیاری و زهکشی دشت های رامجرد و مرودشت:

شبکه آبیاری و زهکشی دشت مرودشت و رامجرد با وسعت حدود 64000 هکتار که ابتدا در محدوده سد درودزن تا حدود شهر مرودشت، در سال 1367 تکمیل و به بهره­برداری کامل رسید و در سالیان بعد شبکه آبیاری و زهکشی اراضی آبخور ادامه سمت چپ و شبکه آبیاری و زهکشی ادامه سمت راست به این شبکه آبیاری و زهکشی اضافه گردید.

2) شبکه آبیاری و زهکشی دشت کربال:

این محدوده با وسعت 48000 هکتار شامل اراضی آبخور بندهای سنتی امیر، فیض آباد، تیلکان و موان است. مساحت شبکه­های یاد شده بترتیب عبارتست از: شبکه آبیاری زهکشی بند امیر 12800 هکتار - شبکه آبیاری و زهکشی فیض آباد 10500 هکتار- شبکه آبیاری و زهکشی تیلکان 9750 و شبکه آبیاری موان 14500 هکتار.

مطالعات مرحله اول و دوم در کل محدوده به اتمام رسیده و مورد تصویب دفتر فنی شرکت واقع شده است. 

فعالیتهای در حال انجام در شبکه آبیاری و زهکشی درودزن:

در سالهای اخیر با توجه به کاهش منابع آبی ناشی از خشکسالی­های مکرر و در نتیجه به صفر رسیدن جریان پایه رودخانه کر در دشت کربال و از طرف دیگر ظرفیت ثابت رهاسازی آب از سد درودزن، همواره تامین آب اراضی کشاورزی پایین دست سد درودزن بویژه در نیمه پایینی شبکه درودزن در محدوده پل خان تا دریاچه بختگان با تنش­های پیچیده­ای مواجه بوده است. ضمن اینکه مشکلات توزیع آب در اراضی دشت رامجرد نیز بدلیل فرسودگی و استهلاک شبکه با گذشت بیش از 30 سال از احداث آن یکی از چالش­های جدی می­باشد. از این­رو عدم امکان توزیع آب در قالب یک سیستم قابل کنترل و مدون در اراضی تحت پوشش شبکه درودزن منجر به روی آوردن تعداد زیادی از بهره­برداران به برداشت­های مستقیم و غیر مجاز از رودخانه گردیده است که این موضوع بخصوص در محدوده پل خان تا بند امیر با وجود پمپاژ­های غیر قانونی از معضلات اصلی می­باشد. همچنین سنتی­بودن سیستم انتقال و توزیع آب در در دشت کربال که تلفات بالای آب در انهار سنتی را بهمراه دارد بر مشکلات موجود افزوده است.

با توجه به موارد فوق­الذکر، در سالهای اخیر با رویکرد نگاه یکپارچه در حل مشکلات موجود، فعالیت­های زیر در محدوده رودخانه کر حد فاصل سد درودزن تا دریاچه بختگان در دستور کار قرار گرفته است 

1)قراردادهای مطالعاتی در دشت رامجرد:

با توجه به گذشت بیش از 3 دهه از آغاز  بهره‌برداری از شبکه رامجرد و بروز و ظهور کاستی‌ها و مشکلات بهره‌برداری و نگهداری، تغییر شرایط اقتصادی- اجتماعی حاکم بر منطقه و به تبع آن تغییر نیازمندی‌های ذینفعان و بهره‌برداران از آن، لزوم ارزیابی عملکرد شبکه آبیاری و زهکشی و تاسیسات، نوسازی و بهسازی سازه‌ای، بهبود و ارتقاء مدیریت بهره‌برداری از این طرح ایجاب و انجام مطالعات پایش، ارزیابی عملکرد و بهسازی و بازسازی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن در جهت توسعه روش‌های نوین مدیریتی و تحقق بهره‌برداری بهینه و برنامه‌ریزی توزیع مناسب آب  ضرورت یافت. از این رو دو قرارداد مطالعاتی تحت عنوان "مطالعات ارزیابی عملکرد و پایش مدیریت بهره برداری و نگهداری، بهبود، ترمیم و بهسازی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن" و "مطالعات بهسازی مدیریتی شبکه آبیاری و زهکشی درودزن براساس توانمندسازی و توسعه تشکلهای آب بران" در محدوده دشت رامجرد از سال 1387 آغاز گردیده است. این مطالعات دارای شرح خدمات بسیار جامع و پیچیده­ای هستند که از سوی کارشناسان امر به عنوان مطالعات الگویی در سطح کشور یاد می­شوند و تحت نظارت کمیته­ای راهبردی که مسئولیت سیاست گذاری و راهبری مطالعات را در راستای نیل به اهداف کلیه نهادها و سازمان های ذیربط به عهده دارد، صورت می­پذیرد.

هدف کلی این مطالعات آسیب شناسی ساختار فیزیکی شبکه، تهیه طرح جامع بهسازی آن و ایجاد زیر ساختی جهت فراهم آوردن زمینه انتقال مدیریت بهره­برداری از شبکه به مردم بر اساس راهکارهای سخت افزاری (ساخت و ترمیم شبکه) و نرم­افزاری (استفاده از توان مردم در بهره­برداری از شبکه) می­باشد.

در حال حاضر نتایج فعالیت­های صورت گرفته توسط مهندسین مشاور در راستای انجام شرح خدمات مطالعات ارزیابی عملکرد در قالب ارائه 54 جلد گزارش مشتمل بر 36 جلد گزارشات اصلی (شامل مطالعات پایه، وضع موجود ساختار فیزیکی، وضع موجود آبیاری و مدیریت بهره­برداری و نگهداری، مبانی و ضوابط بهسازی و ...)، 9 جلد گزارشات موردی و 9 جلد آلبوم نقشه ارائه گردیده است که کلیه این گزارشات در طول حدود چهار سال برگزاری جلسات کمیته راهبردی مطالعات، توسط اعضاء کمیته مورد بررسی و تائید قرار گرفته است. این گزارشات همچنین شامل طرح­های نهایی بهسازی ساختار فیزیکی شبکه می­باشد که در قالب شش ناحیه عمرانی توسط مهندسین مشاور ارائه گردیده است. در این راستا، هزینه بهسازی شبکه آبیاری و زهکشی دشت رامجرد رقمی معادل 890 میلیارد ریال (براساس فهرست بهای سال 92) برآورد گردیده است.

در آخرین جلسه کمیته راهبردی مطالعات شبکه درودزن که با موضوع تصویب مطالعات ارزیابی عملکرد در تاریخ 22/7/92 با حضور اکثریت اعضاء از جمله اعضاء معرفی شده از شرکت مدیریت منابع آب ایران برگزار گردید، بر ضرورت برنامه­ریزی جهت اجرایی نمودن طرح­های بهسازی و علاج­بخشی حاصل از این مطالعات تاکید گردید. در این راستا راهکارهای تامین اعتبارات مورد نیاز از طرف شرکت سهامی آب منطقه­ای فارس و شرکت مدیریت منابع آب در حال پیگیری می­باشد.

2) مطالعات ساماندهی و مدیریت جامع بهره‌برداری ازمنابع، تأسیسات و سامانه‌های تأمین، انتقال و توزیع آب رودخانه کر: با توجه بهضرورت نگاه جامع به مدیریت بهره‌برداری از منابع، تأسیسات و سامانه‌های تأمین، انتقال و توزیع حوضه رودخانه کر بویژه در محدوده اراضی تحت پوشش سد درودزن، لازم است با شناسایی و مطالعه کلیه مراکز مصرف آب در این حوضه و بررسی امکانات و محدودیتهای موجود از یکسو و قابلیت‌های تامین آب آن از سوی دیگر، طرحی جامع و انعطاف‌پذیر با شرایط و پتانسیل مختلف منابع آب و خاک حوضه ارائه نمود تا از آن طریق با در اختیار بودن اطلاعات و ضوابط بهره‌برداری تدوین شده برای هریک از مراکز یا نقاط مصرف، امکان تصمیم‌گیری در راستای مصرف بهینه منابع آب و پایداری بهره‌برداری با رویکردی حوضه نگر و حفظ شرایط زیست محیطی فراهم گردد. از این­رو برنامه­ریزی جهت انجام مطالعات فوق­الذکر از طریق انتخاب مشاور ذیصلاح در دست انجام می­باشد.   

3)فعالیت­های در حال انجام در دشت کربال:

الف) مطالعات اجتماعی و مشارکت مردمی، تشکیل تشکلهای آب بران، آزادسازی اراضی و اصلاح نقشه های جانمایی شبکه آبیاری و زهکشی بر مبنای تکنیکهای مشارکت مردمی در شبکه های آبیاری و زهکشی بند امیر، فیض آباد، تیلکان و موان. این مطالعات توسط مهندسین مشاور به شرحی که در جدول ذیل آمده است صورت پذیرفته است. 

ویژگی­های بارز طرح ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن:

-         تولید سالانه بالغ بر سه درصد از گندم کل کشور در اراضی تحت پوشش سد درودزن

-         کسب رتبه اول جلب مشارکت مردم به لحاظ تعداد بهره­برداران و تکنیک­های مشارکتی

-         احداث هفت هزار هکتار شبکه فرعی آبیاری و زهکشی در مدت سه سال (88 تا 90)

-         صرفه­جویی حدود 200 میلیارد ریالی در عدم پرداخت هزینه تملک اراضی در شبکه­های احداث شده

-         اشتغال مستقیم بالغ بر 800 نفر نیروی انسانی در کارگاههای عمرانی مستقر در طرح درودزن

-         بهره­وری بهینه از منابع آب و خاک و فراهم­شدن شرایط جهت امرار معاش بیش از 9000 خانوار در صورت تکمیل طرح

پیشرفت فیزیکی کلی طرح درودزن و زمان پیش­بینی شده جهت خاتمه طرح:

سال شروع طرح ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی درودزن، 1352 و سال خاتمه آن در موافقت­نامه اولیه آن 1392 پیش­بینی گردیده بود که با توجه به محدودیت­های اعتباری و عدم تخصیص اعتبارات پیش­بینی شده طرح، بر اساس آخرین اصلاحیه صورت گرفته در موافقت­نامه، سال خاتمه طرح به سال 1394 موکول گردیده است. پیشرفت فیزیکی طرح درودزن تا پایان سال 92 برابر 2/73 درصد می­باشد.

سخن پایانی:

 هدف از برنامه­ریزی و آغاز فعالیت­های مطالعاتی و اجرایی در شبکه آبیاری و زهکشی درودزن، ارزیابی عملکرد و شناسایی نارسایی­های موجود در انتقال و توزیع آب، بهسازی ساختار فیزیکی و نیز بهبود و ارتقاء مدیریت بهره­برداری از شبکه در اراضی دشت رامجرد، مدرن سازی شبکه و سیستم انتقال و توزیع آب در اراضی دشت کربال و نیز ساماندهی بهره­برداری از منابع آبی رودخانه کر در محدوده کلی شبکه درودزن حدفاصل سد درودزن تا دریاچه بختگان می­باشد تا بدین ترتیب بتوان ضمن متمرکز نمودن برداشت­های پراکنده و مدرن سازی سیستم انتقال و توزیع، با آموزش بهره­برداران زمینه واگذاری مدیریت بهره­برداری و نگهداری از شبکه به مردم را فراهم نمود.

بدون تردید تحقق اهداف فوق در رودخانه کر به عنوان یکی از مهمترین منابع آبی استان و طرح درودزن به عنوان یکی از مهمترین طرح­های آبی کشور، نیازمند نگاه ویژه مسئولین ذیربط بویژه در زمینه تامین اعتبارات مورد نیاز می­باشد. درغیر این­صورت در سالهای آتی مشکلات یاد شده منجر به افزایش اختلافات و ایجاد تنش­های آبی گسترده میان بهره­برداران شبکه بویژه اراضی بالادست و پایین دست خواهد گردید که تبعات اجتماعی و اقتصادی جبران­ناپذیری را به همراه خواهد داشت.

مجموع طرح­های فوق­ در حوزه رودخانه کر و سد درودزن نیازمند اعتباری بالغ بر 2000 میلیارد ریال می­باشد و در بخش تکمیل مطالعات به اعتباری حدود 6000 میلیون ریال نیاز می­باشد.