خشکسالی 10 ساله و کاهش منابع آبی، نای کشاورزی فارس را ربوده و مسئولان حوزه کشاورزی و آب این استان می گویند که دیگر دوره مجانی بودن آب به سر آمده و خشکسالی و کاهش بارندگی در بیش از ده سال گذشته در کنار برداشت های غیراصولی و بی رویه خصوصا از منابع آبی زیرزمینی در فارس این استان را با مشکل جدی تامین آب شرب و کشاورزی مواجه کرده است.
اگر چه تنوره های خشکسالی از درون چاه های خشک، گوش را خراش می دهد و پنجه های آن از لا به لای شکاف های زمین های تفتیده در همه ایران چشم را می آزارد اما وضع استان های جنوبی کشور نظیر فارس که پیشه غالب اهالی آن از دیرباز کشاورزی آنهم با روش های سنتی و غیراصولی بوده وخیم تر است به گونه ای در تابستان سال جاری به بسیاری از شهرها و روستاهای فارس با تانکر و بصورت سیار آبرسانی می شود.
مدیریت منابع آب برای مقابله با این وضعیت و جلوگیری از تشدید اثرات سوء خشکسالی، اجتناب ناپذیر است و در این مسیر هر اقدام مورد نیاز از جمله بازنگری در قوانین کهنه و ناکارآمد، هم افزایی دستگاه های متولی و جلوگیری از جزیره ای عمل کردن آنها ضروری به نظر می رسد.
ضرورت و چگونگی مدیریت منابع آبی فارس و راهکارهای گذار بخش کشاورزی از این بحران امری مهم و بنیادین برای این استان محسوب می شود که خبرگزاری جمهوری اسلامی مرکز فارس در قالب برگزاری میزگردی به بررسی آن پرداخت.
در این میزگرد، مشاور استاندار فارس در حوزه کشاورزی، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان و معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان به ارائه تصویری از وضعیت کنونی خشکسالی در استان و بیان راهکارها برای خروج از این وضعیت پرداختند.
بیش از 90 درصد آب های فارس فدای کشاورزی
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت سهامی آب منطقه ای فارس در این میزگرد با اشاره به فرارسیدن یازدهمین سال خشکسالی پی در پی استان گفت: بیش از 90 درصد آب مصرفی این استان در حوزه کشاورزی هزینه می شود و وضعیت به گونه ای در سالهای گذشته پیش رفته که اکنون تامین آب برای مصارف مختلف همچون آشامیدنی و صنعتی با سختی زیادی همراه است.
حسین صالح جهرمی افزود: برای تعادل بخشی و بهره وری بیشتر از منابع آبی فارس، 14 طرح بزرگ در سطح استان نظیر نصب کنتور هوشمند بر چاه های آب کشاورزی،فرهنگ سازی و اطلاع رسانی نحوه مصرف، آبخیزداری، نصب جی پی اس بر دستگاه های حفاری و ... در حال انجام است.
فارس معادل 16 استان چاه مجاز دارد
وی ادامه داد: فارس با 72 هزار حلقه چاه معادل 16 استان کشور چاه مجاز دارد و این نشان می دهد که در این استان معادل 16 استان در کشور نیاز به کنترل و نظارت در این باره وجود دارد.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت سهامی آب منطقه ای فارس اظهار داشت: براساس قانون، نصب کنتور برعهده بهره برداران است و طبیعی است که آنها تمایل به انجام این کار بصورت اختیاری ندارند.
قوانین کهنه
صالح جهرمی گفت: قوانین در این زمینه متعلق به سالیان گذشته است که مشکل کمبود آب وجود نداشته و خشکسالی نیز نبوده و نیاز است که اکنون این قوانین بازنگری و با شرایط موجود تطبیق داده شوند.
وی ادامه داد: مشخص است زمانی که قانون در زمینه نصب کنتور برچاه های آب و کشاورزی، سخت گیری نکند،بهره بردار نیز آن را اجرا نخواهد کرد.
وی با اشاره به تخصیص بودجه ای پنج میلیارد تومانی در سال 96 برای تجهیز بخشی از چاه های استان به کنتور توسط دولت، گفت:بر اساس فراخوان و بررسی وزارت نیرو صلاحیت کنتورهای تولیدی هشت شرکت داخلی برای نصب تائید شده است.
صالح جهرمی با اشاره به اینکه از 72 هزار حلقه چاه مجاز در استان فارس تنها 38 هزار حلقه که مجهز به موتور برقی است قابلیت نصب کنتور دارند، افزود: از این تعداد نیز حدود 10 هزار چاه تاکنون به کنتور مجهز شده اما هنوز 28 هزار حلقه چاه برقی مجاز در استان وجود دارد که باید به کنتور مجهز شود.
وی اضافه کرد: به عنوان مثال در دشت ارسنجان که تقریبا تمام چاه های مجاز به کنتور مجهز شده وضعیت مشخص می کند که این اقدام برای بهبود وضعیت آب موفقیت آمیز بوده است.
تیشه به ریشه منابع آبی زیرزمینی توسط چاه های غیرمجاز
صالح جهرمی از وجود حدود 17 هزار چاه غیرمجاز در استان سخن گفت و ادامه داد: در مجاورت چاه های مجاز چاه های غیرمجازی در استان وجود دارد که شبانه روز موتورشان روشن است و رمق منابع آبی زیرزمینی را ربوده است و هیچگونه کنترلی نیز بر عملکرد این چاه ها نمی شود.
وی با بیان اینکه قوانین ناقصی در کشور وجود دارد که وضعیت خشکسالی را تشدید کرده ،گفت: زمانی که برای پر کردن چاه های آب غیرمجاز به محل مراجعه می کنیم بهره برداران اظهار می کنند که در حال دریافت مجوز هستند و پرونده آنها در جریان است و قانون نیز طرف آنها را گرفته و از پر کردن بعضی از این چاه ها جلوگیری می شود که ضروری است این تناقضات برطرف شود.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت سهامی آب منطقه ای فارس افزود: تاکنون حدود هفت هزار چاه غیرمجاز در استان پر شده که در پی این اقدام 390 میلیون متر مکعب آب صرفه جویی شده است.
سدهای درحال خشک شدن
وی ذخیره آب سدهای استان فارس را رو به کاهش دانست و بیان کرد: از 50 سال گذشته تا امروز با احتساب 11 سال خشکسالی اخیر، بطور میانگین سالانه 970 میلیون متر مکعب آب وارد سد درودزن که آب شرب و کشاورزی شیراز و مرودشت را تامین می کند می شده است که در سال زراعی کنونی که یک ماه تا پایان آن مانده تنها 80 میلیون متر مکعب آب وارد سد درودزن شده که از این میزان حدود 42 میلیون متر مکعب تبخیر می شود.
صالح جهرمی با اشاره به اینکه سد درودزن 35 میلیون متر مکعب آب شرب شیراز، 15 میلیون متر مکعب آب شرب شهرستان مرودشت و 13 میلیون متر مکعب آب مورد نیاز مصارف صنعتی را تامین می کند،گفت:در دو سال گذشته به دلیل عدم تخصیص آب سد درودزن برای مصارف کشاورزی بیش از 120 هکتار زمین زراعی در پایین دست این سد بی مصرف شده است.
برنج و آب فراوان
وی به کشت برنج در منطقه کامفیروز مرودشت اشاره کرد و گفت: از صدها سال پیش در این منطقه برنج کاشته می شده و در سالهای اخیر سازمان جهاد کشاورزی فارس تلاش زیادی برای جایگزینی محصولات دیگر به جای کشت برنج کرده اما چون وسعت اغلب زمین های زراعی این منطقه کمتر از یک هکتار است کشت دیگری جز برنج صرفه اقتصادی ندارد.
صالح جهرمی به خلاء قانونی در زمینه کشت برنج در مناطق دچار بحران خشکسالی اشاره کرد و افزود: به دلیل نبود قانون روشن در این باره نمی توان کشت برنج را بطور کامل در استان فارس متوقف کرد و در پی تلاش های گسترده دولت در سالهای گذشته سطح زیرکشت برنج در کامفیروز که در گذشته حدود 12 هزار هکتار بوده اکنون به حدود شش هزار هکتار کاهش پیدا کرده است.
وی ادامه داد: در دو سال گذشته آبی از سد ملاصدرا برای مزارع برنج رها نشده است و این وضعیت باعث شده کشت برنج این منطقه به شدت آسیب ببیند.
وی در بخش دیگری از صحبتهای خود کشاورزی را علیرغم مصرف بالای آب ،مهمترین مصرف کننده برق نیز دانست و ادامه داد: میانگین مصرف آب در کشور حدود 55 درصد از آبهای زیرزمینی و 45 درصد از آبهای سطحی است که متاسفانه در استان فارس 80 درصد آب مصرفی از آبهای زیرزمینی است.
آب در تمام فرآیندهای تولید عامل اصلی در نظر گرفته شود
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی نیز در این میزگرد با اشاره به اینکه در تمام فرآیندهای تولید باید آب را به عنوان عامل اصلی در نظر بگیریم گفت: در استان فارس حدود 250 تا 300 هزار هکتار باغ وجود دارد که به سیستم آبیاری قطره ای سطحی مجهز هستند که اگر آنها را که به سیستم آبیاری قطره ای زیرسطحی مجهز کنیم می توانیم در هر یک هکتار حدود 2 هزار متر مکعب صرفه جویی داشته باشیم.
امیررضا توکلی افزود: سهم کشاورزی از آب در تمام دنیا حدود 50 درصد است که متوسط آن در کشور بیش از 75 درصد است که ضرورت دارد به بحث مدیریت برداشت آب از چاه ها با نصب کنتورهای هوشمند توجه ویژه شود.
وی ادامه داد: اما این به تنهایی نمی تواند چاره ساز باشد و به همین میزان در حوزه توزیع و مصرف آب هم باید بهره وری را بالا برد.
او اظهار داشت: در کشورهای پیشرفته از لحاظ کارایی مصرف آب، به ازای مصرف هر متر مکعب آب سه کیلوگرم ماده خشک تولید می شود در حالی که در کشور ما به ازای هر متر مکعب 900 گرم تولید می شود.
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی افزود: هدفگذاری باید به این سمت باشد که چه میزان تولید در واحد سطح بر اساس میزان آب مصرفی داریم.
توکلی، با اشاره به تاکید استاندار فارس بر لزوم توجه همه مجموعه ها به مساله آب گفت: معتقدیم که باید تمام فرآیندهای تولید، توزیع و مصرف در تمام صنایع آب محور باشد.
وی افزود: همچنین لازم است که در بحث مدیریت آب، دستگاه ها از پراکنده کاری و جزیره ای عمل کردن خودداری کنند.
او اضافه کرد: طی ماه های اخیر شاهد تشکیل کمیته سازگاری با کم آبی با حضور سازمان های آب، جهاد کشاورزی، صنعت و معدن و تجارت و محیط زیست بوده ایم که این دستگاه ها برنامه های خود را به شکل راهبردی به استانداری آوردند و در قالب یک پکیچ ارائه کرده اند.
توجه به بهره وری لازم است
توکلی، کسری آب استان فارس را سالانه حدود 600 میلیارد متر مکعب برشمرد و افزود: اگر رویکرد ما بهره وری مناسب در تمام زمینه ها باشد جبران این کسری کار دشواری نخواهد بود.
او اظهار داشت: دیدگاه متولیان امر تولید محصولات کشاورزی از گذشته کاشت، داشت و برداشت بوده در حالی که در دنیای امروز مرحله پس از برداشت عامل اصلی در تعیین ارزش افزوده و ایجاد اشتغال است.
وی گفت: در کشورهای پیشرفته بابت مصرف هم متر مکعب آب 35 دلار ثروت تولید می شود در حالی که این رقم در کشور ما سه دلار است و علت آن هم این است که نسبت به مرحله بعد از تولید محصول و تکمیل زنجیره تولید بی تفاوت بوده ایم.
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی، یکی از اقدامات انجام شده در جهت افزایش بهره وری در مزارع را روش به نژادی و استفاده از بذرهای مرغوب دانست و افزود: وقتی یک نمونه گندم تولید می کنیم که یک دوره آبیاری کمتر نیاز داشته باشد این یعنی یک هزار متر مکعب صرفه جویی در مصرف آب و اگر سالانه حدود 200 تا 300 هزار هکتار گندم در استان کاشت می شود یعنی سالانه 200 تا 300 میلیون متر مکعب صرفه جویی فقط در کاشت گندم داشته ایم.
توکلی ادامه داد: البته رویکرد ما گندم هم نیست بلکه توجه به کاشت محصولات کم آب برتر مانند جو است.
وی، میانگین تبخیر آب در فارس را سه برابر میانگین تبخیر در دنیا دانست و افزود: این یعنی حدود 40 درصد منابع آبی استان بر اثر تبخیر از دست می رود و اگر همین سیستم آبیاری قطره ای سطحی را به زیر سطح زمین و به سمت پیاز رطوبتی گیاه ببریم علاوه بر بهره وری بیشتر و جلوگیری از تبخیر آب، به حذف علف هرز، کنترل بیماری ریشه و کاهش مصرف کود کمک کرده ایم.
تغییر روش کشت
او افزود: یک راهکار دیگر برای افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب، تغییر شیوه های تولید از کاشت در فضای باز به کاشت گلخانه است که این روند باید در استان سریعتر اتفاق بیافتد.
قیمت،ذائقه، قانون
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان فارس نیز در این میزگرد بر عدم وجود هم اندیشی بین دستگاه های متولی حوزه آب اشاره کرد و اظهار داشت: تا زمانی که یک محصول کشاورزی مانند برنج ارزش افزوده بالایی دارد و مورد پسند ذائقه مردم نیز هست و همچنین قانون محکمی نیز درباره کشت نکردن آن وجود ندارد نمی توان از کشت این محصولات پر آب بر در استان جلوگیری کرد.
حسین پژمان با اشاره به اقدامات فرهنگی انجام شده برای کشت نکردن برنج در استان و وجود مسائل امنیتی موجود افزود: براساس بخشنامه ابلاغی از سوی دولت در خصوص محدودیت در کشت برنج مقرر شده که امسال کاشتن حدود 30 درصد از سطح زیر کشت برنج سال گذشته در استان فارس مجاز باشد.
وی با بیان اینکه کشت زراعی در استان فارس از یک میلیون و 100 هزار هکتار در گذشته اکنون به 500 هزار هکتار کاهش پیدا کرده ،اظهار داشت: به طور متوسط با کاهش هر هکتار از اراضی زراعی حدود چهار هزار متر مکعب آب صرفه جویی می شود.
اصلاح الگوی کشت و مصرف
پژمان راهکار گذر از بحران خشکسالی را اصلاح الگوی کشت و مصرف دانست و گفت: ضروری است که سطح زیرکشت محصولات زراعی در استان فارس کاهش و اراضی باغی افزایش پیدا کند.
وی ادامه داد: براساس مستندات سامانه نوین آبیاری ،تاکنون حدود 300 هزار هکتار از اراضی استان فارس مجهز به سیستم آبیاری نوین شده و همچنین سالانه بیش از 14 هزار هکتار به این رقم افزوده خواهد شد.
وی توسعه کشت گلخانه ای را از دیگر موارد افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب دانست و افزود: توسعه گلخانه در استان فارس در چهار سال گذشته از اولویت های اصلی جهاد کشاورزی فارس قرار گرفته و کارهای خوبی نیز در این زمینه انجام شده است.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی فارس با اشاره به اینکه در سال جاری 150 هکتار کشت زعفران در این استان اجرا شده، بیان کرد: کشت گیاهان دارویی و توسعه باغ های دیم در اراضی شیب دار نیز امر مهمی در افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب است که این موارد نیز در دستور کار جدی جهاد کشاورزی فارس قرار گرفته است.
وی به گسترش کشت نشایی نیز اشاره کرد و گفت: سالانه حدود 18 هزار هکتار از اراضی این استان به سمت کشت نشایی نظیر چغندرقند و پنبه سوق داده می شود در صورتی که کشت سبزی و صیفی نیز از گذشته با این روش در فارس انجام می شده است.
پژمان گفت: تغییر الگوی کشت از بهار به فصل پاییز یکی دیگر از اقدامات برای افزایش بهره وری آب است که با اجرای کشاورزی حفاظتی می توان به ازای هر هکتار حدود هزار و 500 متر مکعب کاهش مصرف آب داشت.
وی بر توسعه کشت های جدید در استان فارس نظیر گلرنگ،کلزا و کیووا تاکید کرد.
دوران آب مجانی تمام شده
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت سهامی آب منطقه ای فارس در بخش دیگری از میزگرد تخصصی ایرنا با اشاره به اینکه دوران آب مجانی تمام شده، گفت:در حال حاضر میزان آب بها برای اغلب مصارف نظیر صنعت،کشاورزی و شرب بسیار ناچیز و تقریبا مجانی است.
وی با اشاره به اینکه مبلغ پرداخت بهای آب 75 درصد مشترکین استان فارس به غیر از مرکز استان کمتر از 12 هزار تومان است،عنوان کرد: بهای عوارض آب معدنی که در حال حاضر حدود یک هزارم قیمت این محصول است توسط شرکت های تولید کننده فارس پرداخت نمی شود در حالی که مابقی تولیدکننده ها در استان های دیگر آن را پرداخت می کنند.
قیمت آب آشامیدن فوق العاده گران تمام می شود
وی با بیان اینکه 500 میلیون متر مکعب آب آشامیدنی سالانه در استان فارس مصرف می شود،ادامه داد: تولید آب آشامیدنی بسیار گران تمام می شود و به همین دلیل تلاش داریم بخش عمده مصرف این نوع آب این استان را از منابع روی زمین تامین کنیم.
صالح جهرمی در پاسخ به سوالی در خصوص انتقال آب خلیج فارس به فارس گفت: انتقال آب دریا به استان بسیار هزینه بر خواهد بود و هر متر مکعبی حدود سه دلار هزینه دارد و تنها برای مصارف صنعتی و صنایع مهم به صرفه است و به نظر باید بخش خصوصی برای این کار اقدام کند.
در 15 سال اخیر مجوز حفر چاه کشاورزی در فارس صادر نشده
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت سهامی آب منطقه ای فارس ضمن اشاره به اینکه در 15 سال اخیر هیچ مجوز جدیدی برای احداث چاه کشاورزی در این استان صادر نشده،اظهار داشت: فعالیت دستگاه های حفاری در سراسر استان محدود به حفر چاه شرب و یا کف شکنی است.
صالح جهرمی عنوان کرد: در حال حاضر تمام 470 دستگاه حفاری موجود در این استان به سیستم جی پی اس مجهز شده و فعالیت روزانه تمام این ماشین آلات رصد و کنترل می شود.
وی گفت:در 75 درصد نقاط استان فارس عمق آب به اندازه ای رسیده که حفر چاه جز با استفاده از دستگاه حفاری با روشی دیگر نظیر استفاده از تراکتور و روش های سنتی امکان پذیر نیست.
صالح جهرمی بر فرهنگ سازی عمومی در زمینه تغییر الگوی مصرف تاکید کرد و گفت: در قالب برگزاری کنفرانس های علمی و جلسه با بهره برداران در صدد ایجاد فرهنگ درست مصرف هستیم که در این زمینه در سال گذشته هزار و 260 جلسه برگزار شده و همچنین در قالب طرح داناب به 700 معلم آموزش داده شده که آنها نیز این دستاوردها را به دانش آموزان استان فارسی انتقال دهند.
هم افزایی در خصوص بحران آب ضروری است
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی همچنین گفت: می توان با هم افزایی دستگاه های اجرایی و برنامه محوری، از چالش کم آبی در استان عبور کرد.
توکلی افزود: امروز در استان به این جمع بندی رسیده ایم که باید از جزیره ای عمل کردن پرهیز کنیم و دستگاه ها در بحث مشکل کم آبی یکدیگر را مقصر ندانند چرا که با این رویه هیچ مشکلی حل نخواهد شد.
وی ادامه داد: تمام دستگاه ها باید در کنار هم قرار گیرند و قطعا با هم افزایی و برنامه محوری می توان چالش کم آبی و هر چالش دیگری را پشت سرگذاشت.
او اظهار داشت: باید بهره وری در حوزه برداشت، حوزه مصرف و حوزه ذخیره سازی آب و آبخیزداری را به خوبی انجام دهیم.
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی بیان کرد: امروز بسیاری از محصولات پرآب بر در این استان جایگاهی ندارند و استان فارس هم نباید به تنهایی بار کل کشور را به دوش بگیرد.
توکلی افزود: اگر ما بخواهیم 600 میلیون متر مکعب کسری آب سالانه استان را جبران کنیم این کار با یک برنامه ریزی مدون علمی قابل انجام است، ضمن اینکه اگر یک نقشه راه علمی برای بخش آب و کشاورزی داشته باشیم و همه دستگاه ها و مجموعه ها هم حول آن برنامه حرکت کنند قطعا به نتیجه مطلوب خواهیم رسید.
او اضافه کرد: یک سیستم علمی می تواند برای 50 سال آینده ضمن روشنگری، نقشه راه تعیین کند و برنامه ها بر اساس آن پیش برود.
مشاور استاندار فارس در بخش کشاورزی گفت: البته در برخی بخش ها ما برنامه های خوبی داریم اما سرعت عمل اجرای آنها بسیار کم است که سرعت بخشیدن به آنها می تواند شرایط بحران کم آبی را که با آن مواجه هسیتم به گونه ای پیش ببرد که نگرانی جامعه نسبت به آن موضوع کمتر شود.
توکلی اضافه کرد: در کنار این باید دیدگاه کشاورزان و بهره برداران را هم در برنامه ها لحاظ کنیم.
وی گفت: امروز شرایط به گونه ای است که نیاز است خود مردم پای کار باشند و ضمن فرهنگسازی در بین مردم، از ظرفیت آنها در مدیریت آب و حل مشکلات این بخش استفاده شود.
توکلی افزود: اگر یک بررسی داشته باشیم می بینیم که تنها بخشی که می تواند در شرایط تحریم ها هم به ایجاد اشتغال، هم به امنیت غذایی و هم رونق اقتصادی کمک کند بخش کشاورزی است و بنابراین باید توجه بیشتری به این بخش داشته باشیم.
